سلام به همراهان دوره ساز امروز قراره یک سفر هیجان‌انگیز به دنیای نظریه‌های یادگیری داشته باشیم. از گشت‌وگذار در نظریه یادگیری اجتماعی آلبرت بندورا گرفته تا مقایسه رفتارگرایی و شناخت‌گرایی و بررسی کاربردهای این نظریه‌ها در زندگی روزمره. 

آلبرت بندورا کیست و نظریه یادگیری اجتماعی او چه می‌گوید؟

بگذارید داستان را با یکی از نام‌های بزرگ در دنیای روانشناسی و نظریه‌های یادگیری شروع کنیم: آلبرت بندورا.

آلبرت بندورا که بود؟

آلبرت بندورا (Albert Bandura)، روانشناس کانادایی-آمریکایی، در سال ۱۹۲۵ در شهر کوچک ماندار در آلبرتای کانادا به دنیا آمد. او در یک خانواده کشاورز و با امکانات محدود بزرگ شد، اما همین محدودیت‌ها انگیزه او را برای تحصیل و پیشرفت بیشتر کرد. بندورا دوره لیسانس خود را در دانشگاه بریتیش کلمبیا و سپس فوق لیسانس و دکتری خود را در رشته روانشناسی بالینی در دانشگاه آیووا گذراند. دانشگاه آیووا در آن زمان یکی از مراکز اصلی پژوهش در زمینه نظریه‌های یادگیری به شمار می‌رفت و این موضوع تأثیر زیادی بر مسیر علمی بندورا گذاشت.

بندورا بیشتر دوران حرفه‌ای خود را در دانشگاه استنفورد گذراند و در آنجا به یکی از تأثیرگذارترین روانشناسان قرن بیستم تبدیل شد. او در سال ۲۰۱۶، در سن ۹۰ سالگی، مدال ملی علوم را از رئیس‌جمهور وقت آمریکا، باراک اوباما، دریافت کرد که نشان از اهمیت و اعتبار کارهای او دارد. بندورا در سال ۲۰۲۱ در سن ۹۵ سالگی درگذشت، اما میراث علمی او، به‌خصوص نظریه یادگیری اجتماعی، همچنان زنده و پویاست و در حوزه‌های مختلفی از جمله آموزش‌وپرورش، روان‌درمانی، و حتی رسانه و ارتباطات کاربرد دارد.

نظریه یادگیری اجتماعی بندورا: ما فقط با تجربه مستقیم یاد نمی‌گیریم!

خب، حالا که با خودِ بندورا آشنا شدیم، برویم سراغ اصل مطلب: نظریه یادگیری اجتماعی (Social Learning Theory) او. این نظریه که بعدها به نظریه شناختی-اجتماعی (Social Cognitive Theory) تکامل پیدا کرد، انقلابی در فهم ما از فرآیند یادگیری ایجاد کرد.

تا قبل از بندورا، دیدگاه غالب در نظریه‌های یادگیری، به‌خصوص رفتارگرایی (که جلوتر مفصل در موردش صحبت می‌کنیم)، این بود که یادگیری اساساً از طریق تجربه مستقیم، یعنی پاداش و تنبیه، اتفاق می‌افتد. مثلاً اگر کودک به خاطر انجام یک کار خوب تشویق شود، احتمالاً آن کار را تکرار می‌کند و اگر به خاطر یک کار بد تنبیه شود، سعی می‌کند دیگر آن را انجام ندهد.

بندورا این دیدگاه را رد نکرد، اما معتقد بود که این تمام ماجرا نیست. او گفت ما بخش زیادی از یادگیری‌هایمان را از طریق مشاهده دیگران (Observation) و الگوبرداری (Modeling) به دست می‌آوریم. یعنی ما رفتار دیگران را می‌بینیم، به پیامدهای رفتارشان توجه می‌کنیم و سپس تصمیم می‌گیریم که آیا آن رفتار را تقلید کنیم یا نه. به زبان ساده، ما از دیگران یاد می‌گیریم، حتی بدون اینکه خودمان مستقیماً آن رفتار را انجام داده باشیم و پاداش یا تنبیهی دریافت کرده باشیم!

آزمایش عروسک بوبو (Bobo Doll Experiment): شاهدی بر یادگیری مشاهده‌ای

یکی از مشهورترین آزمایش‌های بندورا که به تثبیت نظریه یادگیری اجتماعی کمک زیادی کرد، "آزمایش عروسک بوبو" بود. در این آزمایش، کودکان پیش‌دبستانی به سه گروه تقسیم شدند:

1. گروه اول: مشاهده کردند که یک فرد بزرگسال به یک عروسک بادی به نام بوبو پرخاشگری می‌کند (مثلاً آن را با چکش می‌زند، به هوا پرتاب می‌کند و فریاد می‌زند).
2. گروه دوم: مشاهده کردند که یک فرد بزرگسال با عروسک بوبو به آرامی و بدون خشونت بازی می‌کند.
3. گروه سوم (گروه کنترل): هیچ الگویی را مشاهده نکردند.

سپس کودکان را به‌تنهایی در اتاقی با همان عروسک بوبو و اسباب‌بازی‌های دیگر قرار دادند. نتایج شگفت‌انگیز بود! کودکانی که رفتار پرخاشگرانه بزرگسال را دیده بودند، به مراتب بیشتر از دو گروه دیگر رفتارهای پرخاشگرانه نسبت به عروسک بوبو نشان دادند. آن‌ها نه‌تنها رفتارهای مشاهده‌شده را تقلید می‌کردند، بلکه حتی اشکال جدیدی از پرخاشگری را نیز ابداع کرده بودند!

این آزمایش نشان داد که کودکان صرفاً با دیدن رفتار دیگران می‌توانند آن را یاد بگیرند و تقلید کنند، حتی اگر مستقیماً برای آن رفتار تشویق یا تنبیه نشده باشند. این یک یافته کلیدی در دنیای نظریه‌های یادگیری بود.

مفاهیم کلیدی در نظریه یادگیری اجتماعی بندورا:

نظریه بندورا چند مفهوم کلیدی دارد که درک آن‌ها برای فهم کامل این نظریه ضروری است:

1. یادگیری مشاهده‌ای (Observational Learning): همان‌طور که گفتیم، این یعنی یادگیری از طریق دیدن رفتار دیگران و پیامدهای آن. این فرآیند شامل چهار مرحله است:
   • توجه (Attention): برای اینکه چیزی را از کسی یاد بگیریم، اول باید به رفتار او و ویژگی‌های مهم آن توجه کنیم. عواملی مثل جذابیت الگو، اهمیت رفتار و حتی وضعیت هیجانی مشاهده‌گر در میزان توجه مؤثرند.
   • به‌یادسپاری (Retention): بعد از توجه، باید اطلاعات مشاهده‌شده را در حافظه خود ذخیره کنیم تا بعداً بتوانیم از آن استفاده کنیم. این ذخیره‌سازی می‌تواند به صورت کلامی یا تصویری باشد.
   • بازآفرینی (Reproduction): در این مرحله، ما سعی می‌کنیم رفتاری را که مشاهده و به خاطر سپرده‌ایم، بازتولید کنیم. این کار نیازمند توانایی‌های فیزیکی و شناختی لازم است. مثلاً دیدن یک حرکت ژیمناستیک پیچیده کافی نیست، باید توانایی بدنی انجام آن را هم داشته باشیم.

   • انگیزش (Motivation): حتی اگر هر سه مرحله قبلی را هم با موفقیت طی کنیم، تا زمانی که انگیزه کافی برای انجام آن رفتار نداشته باشیم، آن را بروز نمی‌دهیم. انگیزه می‌تواند ناشی از پاداش‌های مستقیم (خودمان تشویق شویم)، پاداش‌های جانشین (ببینیم دیگران برای آن رفتار تشویق می‌شوند) یا حتی خودتقویتی (احساس رضایت درونی از انجام آن کار) باشد.

      

2. تعیین‌گری دوسویه یا جبر متقابل (Reciprocal Determinism):

    این یکی از مفاهیم جالب و مهم نظریه بندوراست. او معتقد بود که رفتار، عوامل فردی (شامل شناخت، هیجان، و ویژگی‌های بیولوژیکی) و محیط، در یک تعامل پویا و دوسویه بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند. یعنی نه تنها محیط بر رفتار ما تأثیر دارد (دیدگاه رفتارگرایان)، و نه تنها عوامل درونی ما رفتارمان را شکل می‌دهند (دیدگاه برخی روانکاوان)، بلکه این سه عامل مدام در حال اثرگذاری بر یکدیگر هستند. مثل یک مثلث که هر رأس آن بر دو رأس دیگر تأثیر می‌گذارد و از آن‌ها تأثیر می‌پذیرد.

    

3. خودکارآمدی (Self-Efficacy): این مفهوم به باور فرد نسبت به توانایی‌های خودش برای انجام موفقیت‌آمیز یک کار خاص اشاره دارد. اگر شما باور داشته باشید که از پس انجام کاری برمی‌آیید (یعنی خودکارآمدی بالایی در آن زمینه داشته باشید)، احتمال اینکه آن کار را شروع کنید، در مواجهه با مشکلات پافشاری کنید و در نهایت موفق شوید، بیشتر است. خودکارآمدی نقش بسیار مهمی در انگیزش و یادگیری دارد و از طریق تجارب موفق قبلی، مشاهده موفقیت دیگران، تشویق کلامی و حتی وضعیت فیزیولوژیکی و هیجانی ما شکل می‌گیرد. نظریه‌های یادگیری جدیدتر تأکید زیادی بر این مفهوم دارند.

    

4. تقویت جانشین (Vicarious Reinforcement): همان‌طور که در بخش انگیزش اشاره شد، ما نه‌تنها از پاداش‌ها و تنبیه‌هایی که مستقیماً دریافت می‌کنیم تأثیر می‌پذیریم، بلکه مشاهده پیامدهای رفتار دیگران نیز بر رفتار ما مؤثر است. اگر ببینیم کسی برای انجام کاری تشویق می‌شود، احتمالاً ما هم تمایل بیشتری به انجام آن کار پیدا می‌کنیم و برعکس. این همان تقویت جانشین است.

تکامل به نظریه شناختی-اجتماعی:

همان‌طور که اشاره شد، بندورا بعدها نظریه یادگیری اجتماعی خود را گسترش داد و آن را نظریه شناختی-اجتماعی نامید. این تغییر نام به این دلیل بود که او می‌خواست بر نقش پررنگ‌تر فرآیندهای شناختی (مثل تفکر، باورها، انتظارات، و خودتنظیمی) در یادگیری و رفتار تأکید کند. در این دیدگاه تکامل‌یافته، انسان‌ها دیگر صرفاً مشاهده‌گران منفعل محیط نیستند، بلکه فعالانه اطلاعات را پردازش می‌کنند، درباره آن فکر می‌کنند و بر اساس شناخت خود تصمیم می‌گیرند.

نظریه بندورا یک پل مهم بین رفتارگرایی سنتی (که بر رفتارهای قابل مشاهده تأکید داشت) و شناخت‌گرایی (که بر فرآیندهای ذهنی درونی تمرکز می‌کند) ایجاد کرد و درک ما را از پیچیدگی‌های نظریه‌های یادگیری به سطح جدیدی ارتقا داد.

کاربرد نظریه‌های یادگیری در دنیای واقعی

خب، حالا که با یکی از مهم‌ترین نظریه‌های یادگیری آشنا شدیم، شاید این سؤل برایتان پیش بیاید که این نظریه‌ها اصلاً به چه دردی می‌خورد؟ آیا فقط یک سری تئوری پیچیده هستند که در کتاب‌های روانشناسی خاک می‌خورند یا واقعاً در زندگی روزمره ما هم کاربرد دارند؟

خبر خوب این است که نظریه‌های یادگیری کاربردهای بسیار وسیع و متنوعی در حوزه‌های مختلف دارند. بیایید به چند نمونه از آن‌ها نگاهی بیندازیم:

1. آموزش و پرورش:

این حوزه شاید یکی از واضح‌ترین و مهم‌ترین زمینه‌های کاربرد نظریه‌های یادگیری باشد.

• طراحی روش‌های تدریس مؤثر: معلمان با درک نظریه‌های مختلف یادگیری (مثل نظریه بندورا، پیاژه، ویگوتسکی و...) می‌توانند روش‌های تدریس خود را متناسب با نیازها و ویژگی‌های دانش‌آموزان تنظیم کنند. مثلاً، استفاده از الگوهای مثبت (معلمان، دانش‌آموزان موفق) برای یادگیری مشاهده‌ای، ایجاد فرصت‌هایی برای یادگیری مشارکتی (بر اساس نظریه ویگوتسکی)، و طراحی فعالیت‌هایی که تفکر انتقادی و حل مسئله را تقویت می‌کنند (بر اساس شناخت‌گرایی).
• مدیریت کلاس درس: نظریه‌هایی مثل شرطی‌سازی عامل (اسکینر) می‌توانند به معلمان در مدیریت رفتار دانش‌آموزان و ایجاد یک محیط یادگیری مثبت و سازنده کمک کنند. استفاده از تقویت‌کننده‌های مثبت (مثل تحسین، امتیاز) برای رفتارهای مطلوب و نادیده گرفتن یا جریمه‌های خفیف برای رفتارهای نامطلوب، از جمله این کاربردهاست.
• افزایش انگیزه دانش‌آموزان: درک عواملی مثل خودکارآمدی (از نظریه بندورا) می‌تواند به معلمان کمک کند تا با ایجاد تجارب موفقیت‌آمیز برای دانش‌آموزان، تشویق آن‌ها و ارائه بازخوردهای سازنده، انگیزه و باور آن‌ها به توانایی‌هایشان را افزایش دهند.
• استفاده از فناوری در آموزش: بسیاری از نرم‌افزارها و بازی‌های آموزشی بر اساس اصول نظریه‌های یادگیری طراحی می‌شوند تا فرآیند یادگیری را جذاب‌تر و مؤثرتر کنند.

2. روان‌درمانی و مشاوره:

نظریه‌های یادگیری سنگ بنای بسیاری از رویکردهای درمانی هستند.

• رفتاردرمانی: این رویکرد مستقیماً بر اساس اصول رفتارگرایی (پاولف و اسکینر) بنا شده است و از تکنیک‌هایی مثل حساسیت‌زدایی منظم (برای درمان فوبیا)، مواجهه درمانی، و مدیریت وابستگی‌ها (برای ترک اعتیاد) استفاده می‌کند.
• درمان شناختی-رفتاری (CBT): این یکی از مؤثرترین و پرکاربردترین رویکردهای درمانی امروزی است که ترکیبی از اصول رفتارگرایی و شناخت‌گرایی است. CBT به افراد کمک می‌کند تا الگوهای فکری منفی و رفتارهای ناسازگار خود را شناسایی و تغییر دهند. نظریه بندورا با تأکید بر یادگیری مشاهده‌ای و خودکارآمدی، تأثیر زیادی بر توسعه CBT داشته است.
• آموزش مهارت‌های اجتماعی: برای افرادی که در برقراری ارتباط و تعاملات اجتماعی مشکل دارند، از اصول یادگیری مشاهده‌ای و الگوبرداری برای آموزش مهارت‌های اجتماعی استفاده می‌شود. فرد با مشاهده الگوهای مناسب و تمرین، این مهارت‌ها را فرا می‌گیرد.

3. فرزندپروری:

والدین، آگاهانه یا ناآگاهانه، دائماً در حال استفاده از اصول نظریه‌های یادگیری در تربیت فرزندان خود هستند.

• الگو بودن برای فرزندان: همان‌طور که نظریه بندورا نشان می‌دهد، کودکان بسیاری از رفتارها، ارزش‌ها و نگرش‌های خود را از طریق مشاهده والدین و اطرافیان یاد می‌گیرند. بنابراین، والدین با نشان دادن رفتارهای مطلوب (مثل صداقت، احترام، پشتکار) می‌توانند الگوی خوبی برای فرزندانشان باشند.
• استفاده از تشویق و تنبیه مناسب: درک اصول تقویت و تنبیه از رفتارگرایی می‌تواند به والدین کمک کند تا به شیوه‌ای مؤثر رفتارهای مثبت فرزندانشان را تقویت و رفتارهای نامطلوب آن‌ها را کاهش دهند. البته تأکید بر استفاده از تشویق و پیامدهای طبیعی رفتار به جای تنبیه‌های شدید است.
• ایجاد محیطی امن و حمایت‌کننده برای رشد: فراهم کردن فرصت‌هایی برای کسب تجربه، تشویق کنجکاوی و حمایت از تلاش‌های کودک، به رشد شناختی و افزایش خودکارآمدی او کمک می‌کند.

4. محیط کار و سازمان‌ها:

نظریه‌های یادگیری در بهبود عملکرد و توسعه منابع انسانی در سازمان‌ها نیز کاربرد دارند.

• آموزش کارکنان: طراحی برنامه‌های آموزشی مؤثر برای کارکنان جدید یا برای ارتقای مهارت‌های کارکنان فعلی، با بهره‌گیری از اصول یادگیری مشاهده‌ای، بازخورد، و تمرین انجام می‌شود.
• ایجاد انگیزه در کارکنان: مدیران می‌توانند با استفاده از سیستم‌های پاداش‌دهی مناسب، ارائه بازخوردهای سازنده و ایجاد فرصت‌هایی برای پیشرفت، انگیزه و رضایت شغلی کارکنان را افزایش دهند. مفهوم خودکارآمدی در اینجا نیز نقش مهمی دارد.
• توسعه رهبری: برنامه‌های توسعه رهبری اغلب شامل الگوبرداری از رهبران موفق و دریافت بازخورد در مورد عملکرد است.

5. رسانه و تبلیغات:

صنعت رسانه و تبلیغات به شدت از اصول نظریه‌های یادگیری، به‌خصوص یادگیری مشاهده‌ای و شرطی‌سازی کلاسیک، برای تأثیرگذاری بر مخاطبان استفاده می‌کند.

• الگوهای جذاب در تبلیغات: استفاده از افراد مشهور یا جذاب برای تبلیغ یک محصول، با این هدف انجام می‌شود که مخاطبان با آن‌ها همانندسازی کرده و تمایل به خرید آن محصول پیدا کنند.
• ایجاد تداعی‌های مثبت: در شرطی‌سازی کلاسیک، یک محرک خنثی (مثلاً یک برند) با یک محرک غیرشرطی که پاسخ مثبتی ایجاد می‌کند (مثلاً موسیقی دلنشین، تصاویر زیبا) همراه می‌شود تا به‌تدریج آن برند نیز همان پاسخ مثبت را در مخاطب ایجاد کند.

6. ورزش و تربیت بدنی:

مربیان ورزشی از اصول نظریه‌های یادگیری برای آموزش مهارت‌های ورزشی و بهبود عملکرد ورزشکاران استفاده می‌کنند.

• نمایش صحیح حرکات (الگوبرداری): مربیان حرکات صحیح را به ورزشکاران نشان می‌دهند و آن‌ها با مشاهده و تقلید، آن حرکات را یاد می‌گیرند.
• بازخورد و اصلاح: ارائه بازخورد دقیق و به‌موقع در مورد عملکرد ورزشکار و کمک به او برای اصلاح اشتباهات، بخش مهمی از فرآیند یادگیری است.
• تقویت روانی و افزایش خودکارآمدی: کمک به ورزشکاران برای باور به توانایی‌های خود و مدیریت استرس مسابقه، نقش مهمی در موفقیت آن‌ها دارد.

این‌ها فقط چند نمونه از کاربردهای گسترده نظریه‌های یادگیری بودند. در واقع، هر جا که بحث یادگیری، تغییر رفتار، و رشد و توسعه انسان مطرح باشد، این نظریه‌ها حرفی برای گفتن دارند.

جدول مقایسه نظریه‌های یادگیری 

دنیای نظریه‌های یادگیری بسیار وسیع است و نظریه‌پردازان مختلفی با دیدگاه‌های گوناگون در این زمینه کار کرده‌اند. برای اینکه یک دید کلی و مقایسه‌ای از مهم‌ترین این نظریه‌ها داشته باشیم، جدول زیر می‌تواند مفید باشد. البته این جدول یک خلاصه بسیار فشرده است و هر کدام از این نظریه‌ها دنیایی از جزئیات و مفاهیم را در خود جای داده‌اند.

نکات مهم در مورد جدول نظریه‌های یادگیری:

• همپوشانی نظریه‌ها: مرز بین این نظریه‌های یادگیری همیشه کاملاً مشخص و جدا نیست و اغلب همپوشانی‌هایی بین آن‌ها وجود دارد. مثلاً ساختن‌گرایی ریشه‌هایی در شناخت‌گرایی دارد و نظریه شناختی-اجتماعی بندورا پلی بین رفتارگرایی و شناخت‌گرایی است.

   

• تکامل نظریه‌ها: نظریه‌های یادگیری ثابت و بدون تغییر نیستند و در طول زمان تکامل پیدا کرده‌اند. مثلاً رفتارگرایی در ابتدا بسیار مکانیکی بود، اما بعدها مفاهیم شناختی نیز به تدریج وارد آن شدند (رفتارگرایی شناختی).

   

• اهمیت همه نظریه‌ها: هیچ‌کدام از این نظریه‌ها به‌تنهایی نمی‌توانند تمام جنبه‌های پیچیده یادگیری انسان را توضیح دهند. هر کدام از آن‌ها به بخشی از این پازل بزرگ پرداخته‌اند و درک مجموعه‌ای از آن‌ها می‌تواند دید جامع‌تری به ما بدهد.

این جدول یک نقطه شروع خوب برای آشنایی با تنوع نظریه‌های یادگیری است. در ادامه، به مقایسه دو تا از مهم‌ترین این مکاتب، یعنی رفتارگرایی و شناخت‌گرایی، خواهیم پرداخت.

 دوئل بزرگ؛ مقایسه رفتارگرایی و شناخت‌گرایی

در دنیای نظریه‌های یادگیری، دو غول بزرگ همیشه با هم مقایسه می‌شوند: رفتارگرایی (Behaviorism) و شناخت‌گرایی (Cognitivism). این دو مکتب، دیدگاه‌های بسیار متفاوتی در مورد اینکه یادگیری چیست و چگونه اتفاق می‌افتد، ارائه داده‌اند. بیایید نگاهی دقیق‌تر به تفاوت‌ها و شباهت‌های آن‌ها بیندازیم.

رفتارگرایی: جعبه سیاه ذهن

رفتارگرایان، که در اوایل قرن بیستم ظهور کردند، معتقد بودند که روانشناسی برای اینکه یک علم واقعی باشد، باید فقط بر پدیده‌های قابل مشاهده و قابل اندازه‌گیری تمرکز کند. از نظر آن‌ها، ذهن انسان یک "جعبه سیاه" است که نمی‌توان به محتویات آن دسترسی مستقیم داشت و بنابراین نباید موضوع مطالعه علمی قرار گیرد. تمام تمرکز رفتارگرایان بر رفتار (Behavior) بیرونی و عوامل محیطی بود که آن را شکل می‌دهند.

• اصول کلیدی رفتارگرایی:

  • محرک-پاسخ (Stimulus-Response): یادگیری نتیجه ایجاد یک تداعی (ارتباط) بین یک محرک محیطی و یک پاسخ رفتاری است.

     

  • شرطی‌سازی کلاسیک (Classical Conditioning): این مفهوم توسط ایوان پاولف (Ivan Pavlov) مطرح شد. در این نوع یادگیری، یک محرک خنثی (مثلاً صدای زنگ) با یک محرک غیرشرطی (مثلاً غذا که به طور طبیعی باعث ترشح بزاق در سگ می‌شود) همراه می‌شود. پس از چندین بار تکرار این همراهی، محرک خنثی به‌تنهایی می‌تواند همان پاسخ (ترشح بزاق) را ایجاد کند و به یک محرک شرطی تبدیل می‌شود. مثال معروف آن، آزمایش سگ‌های پاولف است.

     

  • شرطی‌سازی عامل یا کنشگر (Operant Conditioning): این مفهوم توسط بی. اف. اسکینر (B.F. Skinner) توسعه داده شد. در این نوع یادگیری، احتمال بروز یک رفتار بر اساس پیامدهای آن تغییر می‌کند. اگر یک رفتار با پیامد خوشایندی (تقویت) همراه شود، احتمال تکرار آن افزایش می‌یابد. اگر با پیامد ناخوشایندی (تنبیه) همراه شود یا پیامد خوشایندی حذف شود، احتمال تکرار آن کاهش می‌یابد. جعبه اسکینر که در آن موش‌ها یا کبوترها یاد می‌گرفتند برای دریافت غذا اهرمی را فشار دهند، نمونه‌ای از این نوع شرطی‌سازی است.

     

  • محیط‌گرایی (Environmentalism): رفتارگرایان تأکید زیادی بر نقش محیط در شکل‌دهی رفتار داشتند و معتقد بودند که با کنترل محیط می‌توان رفتار را پیش‌بینی و کنترل کرد. جمله معروف جان واتسون، بنیان‌گذار رفتارگرایی، که گفته بود "به من دوازده نوزاد سالم و خوش‌اندام بدهید و دنیای خاص خودم را برای پرورش آن‌ها فراهم کنید، و من تضمین می‌کنم که هر کدام از آن‌ها را به‌طور تصادفی انتخاب کنم و او را طوری تربیت کنم که به هر متخصصی که بخواهم تبدیل شود – پزشک، وکیل، هنرمند، تاجر بزرگ و حتی گدا و دزد، صرف‌نظر از استعدادها، تمایلات، گرایش‌ها، توانایی‌ها، و نژاد اجدادش"، نشان‌دهنده این دیدگاه افراطی است.

     

• نقاط قوت رفتارگرایی:

  • تأکید بر روش‌های علمی و عینی در مطالعه رفتار.

     

  • کاربردهای عملی فراوان در آموزش، درمان اختلالات رفتاری، و آموزش حیوانات.

     

  • تبیین ساده و قابل فهم برای برخی از انواع یادگیری.

     

• انتقادات به رفتارگرایی:

  • نادیده گرفتن فرآیندهای ذهنی و شناختی (تفکر، حافظه، احساسات) که نقش مهمی در یادگیری دارند.

     

  • دیدگاه مکانیکی و منفعل نسبت به انسان؛ انسان را صرفاً پاسخ‌دهنده به محرک‌های محیطی می‌داند.

     

  • عدم توانایی در تبیین یادگیری‌های پیچیده مثل یادگیری زبان، حل مسئله، و خلاقیت.

     

  • نادیده گرفتن نقش عوامل درونی مثل انگیزه، اراده، و تفاوت‌های فردی.

     

شناخت‌گرایی: گشودن جعبه سیاه

در اواسط قرن بیستم، با پیشرفت‌هایی در علوم کامپیوتر و زبان‌شناسی، روانشناسان به تدریج به این نتیجه رسیدند که نادیده گرفتن فرآیندهای ذهنی در نظریه‌های یادگیری دیگر ممکن نیست. این‌گونه بود که مکتب شناخت‌گرایی (Cognitivism) ظهور کرد و سعی کرد "جعبه سیاه" ذهن را بگشاید و به مطالعه فرآیندهای درونی مانند ادراک، حافظه، توجه، زبان، و حل مسئله بپردازد.

• اصول کلیدی شناخت‌گرایی:

  • پردازش اطلاعات (Information Processing): شناخت‌گرایان ذهن انسان را به کامپیوتر تشبیه می‌کنند که اطلاعات را از محیط دریافت (ورودی)، پردازش (پردازش)، ذخیره (حافظه)، و سپس بازیابی و استفاده می‌کند (خروجی).

     

  • ساختارهای شناختی (Cognitive Structures): یادگیری شامل تغییر در ساختارهای شناختی فرد (مثل طرح‌واره‌ها، مفاهیم، و دانش سازمان‌یافته) است.

     

  • نقش فعال یادگیرنده: برخلاف دیدگاه منفعل رفتارگرایان، شناخت‌گرایان معتقدند که یادگیرنده نقش فعالی در فرآیند یادگیری دارد. او اطلاعات را انتخاب، تفسیر، سازمان‌دهی، و به دانش قبلی خود مرتبط می‌کند.

     

  • انواع یادگیری شناختی: شامل یادگیری معنایی (درک مفاهیم)، یادگیری از طریق کشف (برونر)، یادگیری از طریق دریافت (آزوبل)، و حل مسئله.

     

  • حافظه: شناخت‌گرایان توجه ویژه‌ای به انواع حافظه (حسی، کوتاه‌مدت، بلندمدت) و فرآیندهای مربوط به آن (رمزگردانی، ذخیره‌سازی، بازیابی) دارند.

     

• نظریه‌پردازان کلیدی شناخت‌گرایی:

  • ژان پیاژه (Jean Piaget): با نظریه رشد شناختی خود که مراحل رشد تفکر در کودکان را توصیف می‌کند.

     

  • جروم برونر (Jerome Bruner): با تأکید بر یادگیری اکتشافی و نقش ساختار دانش.

     

  • دیوید آزوبل (David Ausubel): با نظریه یادگیری معنادار و اهمیت ارتباط مطالب جدید با دانش قبلی.

     

  • جورج میلر (George Miller): با پژوهش‌هایش در مورد ظرفیت حافظه کوتاه‌مدت ("عدد جادویی هفت، به‌علاوه یا منهای دو").

     

• نقاط قوت شناخت‌گرایی:
  • توجه به فرآیندهای ذهنی و شناختی که در یادگیری نقش دارند.
  • تبیین بهتر یادگیری‌های پیچیده مثل زبان، حل مسئله، و تصمیم‌گیری.
  • تأکید بر نقش فعال یادگیرنده.
  • ارائه راهبردهای عملی برای بهبود یادگیری و آموزش (مثل سازمان‌دهی مطالب، استفاده از پیش‌سازمان‌دهنده‌ها).
• انتقادات به شناخت‌گرایی:
  • گاهی اوقات بیش از حد بر مدل کامپیوتری ذهن تأکید می‌کند و جنبه‌های هیجانی و اجتماعی یادگیری را نادیده می‌گیرد.
  • برخی از مفاهیم آن (مثل طرح‌واره‌ها) انتزاعی هستند و اندازه‌گیری آن‌ها دشوار است.
  • ممکن است نقش زمینه و بافت اجتماعی در یادگیری را کمتر از حد واقعی در نظر بگیرد (اینجاست که نظریه‌هایی مثل ساختن‌گرایی و نظریه شناختی-اجتماعی وارد می‌شوند).

مقایسه مستقیم:

نتیجه‌گیری دوئل:

واقعیت این است که این دوئل برنده قطعی ندارد. هم رفتارگرایی و هم شناخت‌گرایی سهم مهمی در توسعه نظریه‌های یادگیری داشته‌اند و هر کدام جنبه‌هایی از فرآیند پیچیده یادگیری را روشن کرده‌اند. رفتارگرایی در تبیین یادگیری‌های ساده‌تر و تغییر رفتارهای خاص بسیار مفید است، در حالی که شناخت‌گرایی درک عمیق‌تری از یادگیری‌های پیچیده و نقش فرآیندهای ذهنی به ما می‌دهد.

امروزه، بسیاری از روانشناسان و مربیان رویکردی التقاطی دارند و از اصول هر دو مکتب (و همچنین نظریه‌های جدیدتر) در کار خود استفاده می‌کنند. نظریه شناختی-اجتماعی بندورا خود نمونه‌ای از تلاش برای ایجاد پل بین این دو دیدگاه است، چرا که هم به تأثیرات محیطی و رفتاری توجه دارد و هم به فرآیندهای شناختی و نقش فعال فرد. درک هر دوی این نظریه‌های یادگیری برای یک فهم جامع از چگونگی یادگیری انسان ضروری است.

موضوعات تکمیلی که خوب است بدانید

تا اینجا سفر پرماجرایی در دنیای نظریه‌های یادگیری داشته‌ایم. با بندورا و نظریه یادگیری اجتماعی‌اش آشنا شدیم، کاربردهای این نظریه‌ها را دیدیم، جدول مقایسه‌ای از آن‌ها داشتیم و دوئل رفتارگرایی و شناخت‌گرایی را بررسی کردیم. اما دنیای نظریه‌های یادگیری به همین‌جا ختم نمی‌شود. موضوعات جالب و پر سرچ دیگری هم هستند که ارزش پرداختن دارند. بیایید به چند مورد از آن‌ها نگاهی بیندازیم:

1. ساختن‌گرایی (Constructivism): یادگیرنده به عنوان معمار دانش خود

یکی از نظریه‌های یادگیری بسیار تأثیرگذار که به‌خصوص در دهه‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته، ساختن‌گرایی است. برخلاف دیدگاه‌هایی که یادگیری را انتقال دانش از معلم به شاگرد یا پردازش اطلاعات دریافتی می‌دانند، ساختن‌گرایان معتقدند که یادگیرندگان دانش را به طور فعال برای خود می‌سازند و بازسازی می‌کنند.

• ایده اصلی: ما دانش را مثل یک ساختمان، آجر به آجر و بر اساس تجارب و تعاملاتمان با دنیا بنا می‌کنیم. هر فردی بر اساس دانش قبلی، باورها و تجارب منحصربه‌فرد خود، معنای خاصی از پدیده‌ها می‌سازد. بنابراین، یادگیری یک فرآیند بسیار شخصی و فعال است.

   

• نقش معلم: در رویکرد ساختن‌گرایانه، معلم دیگر انتقال‌دهنده صرف اطلاعات نیست، بلکه یک تسهیل‌گر (facilitator) است که به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا خودشان دانش را کشف و بنا کنند. او محیط‌های یادگیری غنی و چالش‌برانگیز ایجاد می‌کند، سؤالات تحریک‌کننده می‌پرسد و دانش‌آموزان را به تفکر و همکاری تشویق می‌کند.

   

• انواع ساختن‌گرایی: دو شاخه اصلی ساختن‌گرایی عبارت‌اند از:

  • ساختن‌گرایی شناختی (Cognitive Constructivism): که بیشتر بر اساس کارهای پیاژه است و بر فرآیندهای ذهنی فردی در ساخت دانش تأکید دارد.

     

  • ساختن‌گرایی اجتماعی (Social Constructivism): که بیشتر بر اساس کارهای ویگوتسکی است و بر نقش تعاملات اجتماعی، فرهنگ و زبان در ساخت دانش تأکید دارد. مفهوم "منطقه رشد تقریبی" (Zone of Proximal Development - ZPD) ویگوتسکی که به فاصله بین آنچه کودک به‌تنهایی می‌تواند انجام دهد و آنچه با کمک دیگران می‌تواند انجام دهد اشاره دارد، در این دیدگاه بسیار مهم است.

     

• کاربردها: یادگیری مبتنی بر پروژه، یادگیری مبتنی بر مسئله، یادگیری مشارکتی، و استفاده از بحث و گفتگو در کلاس درس، همگی از اصول ساختن‌گرایی الهام گرفته‌اند.

2. نظریه یادگیری تجربی دیوید کُلب (Kolb's Experiential Learning Theory)

این نظریه، همان‌طور که از نامش پیداست، بر نقش محوری تجربه (Experience) در فرآیند یادگیری تأکید دارد. دیوید کُلب معتقد است که یادگیری یک چرخه چهار مرحله‌ای است:

1. تجربه عینی (Concrete Experience - CE): درگیر شدن کامل و بدون پیش‌داوری در یک تجربه جدید. (انجام دادن)
2. مشاهده تأملی (Reflective Observation - RO): مشاهده و بازاندیشی در مورد تجربه از زوایای مختلف. (فکر کردن در مورد آنچه انجام شد)
3. مفهوم‌سازی انتزاعی (Abstract Conceptualization - AC): ایجاد مفاهیم، نظریه‌ها و تعمیم‌هایی بر اساس تأملات. (درک کردن و نتیجه‌گیری)
4. آزمایشگری فعال (Active Experimentation - AE): استفاده از نظریه‌ها و مفاهیم جدید برای تصمیم‌گیری و حل مسائل در موقعیت‌های جدید و در نتیجه، کسب تجارب جدید. (امتحان کردن آموخته‌ها)

کُلب همچنین چهار سبک یادگیری را بر اساس این چرخه شناسایی کرد: همگرا، واگرا، جذب‌کننده، و انطباق‌یابنده. این نظریه در آموزش بزرگسالان، آموزش‌های سازمانی، و فعالیت‌هایی که نیاز به یادگیری عملی دارند (مثل کارآموزی‌ها و کارگاه‌ها) بسیار کاربرد دارد.

3. ارتباط‌گرایی (Connectivism): نظریه یادگیری برای عصر دیجیتال

با ظهور اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و حجم عظیم اطلاعات در دنیای دیجیتال، برخی معتقدند که نظریه‌های یادگیری سنتی دیگر برای تبیین یادگیری در این دوران کافی نیستند. ارتباط‌گرایی، که توسط جورج زیمنس (George Siemens) و استفن داونز (Stephen Downes) مطرح شده، تلاشی برای ارائه یک نظریه یادگیری متناسب با عصر دیجیتال است.

• ایده اصلی: یادگیری دیگر یک فرآیند صرفاً درونی و فردی نیست، بلکه در شبکه‌ها (Networks) توزیع شده است. دانش در اتصالات و پیوندهای بین افراد، منابع اطلاعاتی، و سازمان‌ها قرار دارد. توانایی پیدا کردن، ارزیابی، و استفاده از این اتصالات، مهم‌تر از به خاطر سپردن اطلاعات است.
• اصول کلیدی:
  • یادگیری و دانش در تنوع عقاید نهفته است.
  • یادگیری فرآیندی از اتصال گره‌ها یا منابع اطلاعاتی تخصصی است.
  • یادگیری ممکن است در ابزارهای غیرانسانی (مثل پایگاه‌های داده) نیز ساکن باشد.
  • ظرفیت دانستن، مهم‌تر از آن چیزی است که در حال حاضر می‌دانیم.
  • پرورش و حفظ اتصالات برای تسهیل یادگیری مداوم ضروری است.
  • توانایی دیدن ارتباطات بین حوزه‌ها، ایده‌ها و مفاهیم، یک مهارت اصلی است.
  • به‌روز بودن (دانش دقیق و جاری) هدف تمام فعالیت‌های یادگیری ارتباط‌گراست.
  • تصمیم‌گیری، خود یک فرآیند یادگیری است. انتخاب اینکه چه چیزی را یاد بگیریم و معنای اطلاعات دریافتی، از طریق دیدگاه یک واقعیت در حال تغییر دیده می‌شود.

ارتباط‌گرایی هنوز یک نظریه در حال توسعه است و بحث‌های زیادی در مورد آن وجود دارد، اما به خوبی چالش‌ها و فرصت‌های یادگیری در دنیای متصل امروزی را برجسته می‌کند.

4. نوروساینس (علوم اعصاب) و یادگیری: نگاهی به مغز یادگیرنده

پیشرفت‌های شگفت‌انگیز در علوم اعصاب و فناوری‌های تصویربرداری از مغز (مثل fMRI) درهای جدیدی را به روی درک ما از فرآیندهای مغزی دخیل در یادگیری باز کرده است. نوروساینس تربیتی (Educational Neuroscience) یا ذهن، مغز و آموزش (Mind, Brain, and Education - MBE) رشته‌ای نوظهور است که تلاش می‌کند یافته‌های علوم اعصاب را با نظریه‌های یادگیری و عملکردهای آموزشی پیوند دهد.

• موضوعات مورد علاقه:
  • نقش انعطاف‌پذیری عصبی (Neuroplasticity) در یادگیری (توانایی مغز برای تغییر و سازماندهی مجدد خود در پاسخ به تجربه).
  • تأثیر خواب، تغذیه، و ورزش بر عملکرد مغز و یادگیری.
  • مبانی عصبی حافظه، توجه، و زبان.
  • تفاوت‌های فردی در یادگیری از دیدگاه مغزی.
  • تأثیر هیجانات بر یادگیری و حافظه.

اگرچه هنوز در ابتدای راه هستیم و ترجمه مستقیم یافته‌های آزمایشگاهی علوم اعصاب به کلاس درس همیشه ساده نیست، اما این حوزه پتانسیل زیادی برای بهبود روش‌های آموزشی و درک عمیق‌تر از نظریه‌های یادگیری دارد.

5. یادگیری خودتنظیم (Self-Regulated Learning - SRL)

این مفهوم که ارتباط نزدیکی با نظریه شناختی-اجتماعی بندورا دارد، به توانایی یادگیرندگان برای مدیریت فعال افکار، احساسات و رفتارهای خود برای دستیابی به اهداف یادگیری اشاره دارد. یادگیرندگان خودتنظیم:

• اهداف مشخصی برای یادگیری خود تعیین می‌کنند.
• راهبردهای مناسبی را برای رسیدن به آن اهداف انتخاب و به کار می‌گیرند.
• بر پیشرفت خود نظارت می‌کنند.
• در صورت نیاز، راهبردها و تلاش خود را تنظیم می‌کنند.
• انگیزه خود را حفظ می‌کنند و با موانع مقابله می‌کنند.

توسعه مهارت‌های یادگیری خودتنظیم در دانش‌آموزان، یکی از اهداف مهم آموزش مدرن است، چرا که آن‌ها را برای یادگیری مادام‌العمر در دنیای دائماً در حال تغییر آماده می‌کند. بسیاری از نظریه‌های یادگیری جدید بر اهمیت این مهارت تاکید دارند.

6. انگیزش در یادگیری: چرا یاد می‌گیریم؟

انگیزش (Motivation) یکی از عوامل کلیدی و تعیین‌کننده در موفقیت یادگیری است. حتی بهترین روش‌های آموزشی و هوشمندترین یادگیرندگان هم بدون انگیزه کافی به جایی نمی‌رسند. نظریه‌های یادگیری مختلف به انگیزش از زوایای گوناگونی پرداخته‌اند:

• رفتارگرایان: انگیزش را ناشی از تقویت‌کننده‌های بیرونی (پاداش و تنبیه) می‌دانستند.
• شناخت‌گرایان: بر نقش اهداف، باورها (مثل خودکارآمدی)، و انتظارات در انگیزش تأکید دارند.
• انسان‌گرایان (مثل مزلو و راجرز): نیازهای درونی انسان (مثل نیاز به رشد، خودشکوفایی، و احساس شایستگی) را منبع اصلی انگیزش می‌دانند.
• نظریه خودتعیین‌گری (Self-Determination Theory - SDT): که توسط دسی و رایان مطرح شده، بر سه نیاز روان‌شناختی اساسی تأکید دارد: خودمختاری (Autonomy)، شایستگی (Competence)، و ارتباط (Relatedness). ارضای این نیازها منجر به انگیزش درونی و عملکرد بهتر می‌شود.

درک عوامل مؤثر بر انگیزش و چگونگی تقویت آن در یادگیرندگان، یکی از چالش‌ها و در عین حال فرصت‌های مهم برای مربیان و طراحان آموزشی است.

این‌ها تنها بخشی از موضوعات تکمیلی و جذاب در حوزه وسیع نظریه‌های یادگیری بودند. همان‌طور که می‌بینید، این حوزه دائماً در حال رشد و تکامل است و پژوهشگران در حال کشف جنبه‌های جدیدی از این فرآیند شگفت‌انگیز انسانی هستند.

ارتباط بین نظریه های یادگیری و هدف گذاری:

نظریه شناختی-اجتماعی بندورا، با تأکید بر مفاهیمی چون خودکارآمدی و یادگیری خودتنظیمی، مستقیماً به هدف‌گذاری مرتبط است. باور به توانایی خود برای رسیدن به هدف (خودکارآمدی) انگیزه لازم برای تعیین و پیگیری اهداف را فراهم می‌کند. همچنین، هدف‌گذاری یکی از مراحل اصلی یادگیری خودتنظیمی است که در آن فرد اهداف مشخصی را تعیین، راهبردهایی را انتخاب و پیشرفت خود را پایش می‌کند.

ثانیاً، اصول رفتارگرایی نشان می‌دهند که چگونه اهداف کوچک و قابل دستیابی می‌توانند به عنوان تقویت‌کننده عمل کرده و فرد را به سمت اهداف بزرگتر سوق دهند. تعریف واضح اهداف، رفتار مطلوب برای رسیدن به آن‌ها را مشخص می‌کند.

ثالثاً، شناخت‌گرایی و ساختن‌گرایی بر نقش فعال یادگیرنده تأکید دارند. هدف‌گذاری یک فرآیند شناختی فعال است که در آن فرد مسیر یادگیری و توسعه خود را طراحی می‌کند. اهداف، چارچوبی برای سازماندهی اطلاعات و ساخت دانش جدید فراهم می‌آورند.

در نهایت، درک نظریه‌های یادگیری به ما کمک می‌کند تا اهداف واقع‌بینانه، قابل اندازه‌گیری(SMART) و انگیزه‌بخش تعیین کنیم و با شناخت موانع و تسهیل‌گرهای یادگیری، مسیر مؤثرتری برای دستیابی به آن‌ها ترسیم نماییم. این مقاله با تبیین چگونگی یادگیری، ابزارهای مفهومی لازم برای هدف‌گذاری هوشمندانه را ارائه می‌دهد.

سخن پایانی: یادگیری، سفری بی‌پایان

در این مقاله از دوره ساز  سعی کردیم شما را با جنبه‌های مختلفی از نظریه‌های یادگیری آشنا کنیم. از نظریه یادگیری اجتماعی بندورا که نشان داد ما چقدر از مشاهده دیگران یاد می‌گیریم، تا کاربردهای این نظریه‌ها در زندگی روزمره، مقایسه رفتارگرایی و شناخت‌گرایی، و نگاهی به موضوعات جدیدتر و پر سرچ.

نکته کلیدی که باید به خاطر بسپاریم این است که یادگیری یک فرآیند پیچیده، چندوجهی و بسیار پویاست. هیچ نظریه واحدی نمی‌تواند به تنهایی تمام آن را توضیح دهد. هر کدام از این نظریه‌های یادگیری، پنجره‌ای به سوی درک بهتر این فرآیند باز کرده‌اند.

چه معلم باشید، چه دانش‌آموز، چه والد، چه مدیر، یا صرفاً یک فرد کنجکاو در مورد نحوه کارکرد ذهن انسان، درک اصول نظریه‌های یادگیری می‌تواند به شما کمک کند تا مؤثرتر یاد بگیرید، به دیگران بهتر آموزش دهید، و در نهایت، به رشد و توسعه فردی و اجتماعی خود و اطرافیانتان کمک کنید.

نقشه راه هدف گذاری به پیشنهاد دوره‌ ساز:

1. راهنمای جامع هدف‌گذاری: از تعریف ساده تا فتح قله‌های موفقیت
2. هدف‌گذاری در زندگی شخصی و محیط کار: نقشه‌ی گنج
3. تفاوت چشم انداز، هدف و بیانیه ماموریت سازمان
4. هنر ظریف برنامه ریزی 0 تا ۱۰۰ برنامه ریزی اصولی
5. از رویا تا هدف گذاری با مدل روبیکان: نقشه راه رسیدن به اهداف
6. انگیزه چیست؟ نگاهی عمیق به انگیزه و نظریه های مدرن
7. نظریه خود تعیین‌گری دسی و رایان: سکان زندگی‌ات را به دست بگیر!
8. مدل هدف‌گذاری الیوت و دوئک: چگونه هدف گذاری می‌کنیم
9. بی انگیزگی (سندروم بی انگیزگی) چیست؟
10. هدف گذاری به روش اسمارت (SMART)
11. خلاصه و چکیده کتاب طرز فکر
12. نظریه‌های یادگیری: از رفتارگرایی تا آلبرت بندورا
13. خلاصه کتاب هفت عادت مردمان موثر اثر استفان کاوی
14. خلاصه کتاب آزمایش مارشمالو اثر والتر میشل
15. خلاصه کتاب مهم ها را بسنجید اثر جان دوئر
16. جان دوئر کیست؟