۱. مقدمه: وقتی غول چراغ جادو در کیف وکالت شماست!

همکاران گرامی، وکلا و کارآموزان عزیز، لحظه‌ای چشمان خود را ببندید و تصور کنید دستیاری دارید که هرگز خسته نمی‌شود، به حجم غیرقابل تصوری از اطلاعات حقوقی دسترسی دارد، می‌تواند در چند ثانیه پیش‌نویس یک لایحه پیچیده را آماده کند، ساعت‌ها مکاتبات یک پرونده را خلاصه نماید و حتی به شما در یافتن خلاقانه‌ترین استدلال‌های حقوقی یاری رساند. این دستیار، نه یک کارآموز نابغه است و نه یک همکار با حافظه‌ای مافوق بشری. این، قدرت هوش مصنوعی مولد (Generative AI) است که امروز دیگر یک داستان علمی-تخیلی نیست، بلکه یک واقعیت ملموس و ابزاری قدرتمند در دستان وکلای پیشرو است.

بسیاری از ما با شنیدن نام «هوش مصنوعی» به یاد ربات‌های سینمایی یا موتورهای جستجوی ساده می‌افتیم. اما موج جدید این فناوری، یعنی هوش مصنوعی مولد، ماهیتی کاملاً متفاوت دارد. او یک جستجوگر نیست؛ یک خالق است. او اطلاعات را صرفاً پیدا نمی‌کند، بلکه با درک عمیق از زبان و مفاهیم، محتوای جدید، منحصر به فرد و کاربردی تولید می‌کند.

این مقاله، زنگ خطری برای آنان که از تکنولوژی می‌هراسند و چراغ راهی برای آنانی است که مشتاقانه به آینده چشم دوخته‌اند. هدف ما این است که با زبانی ساده و کاربردی، پرده از این فناوری شگفت‌انگیز برداریم و نشان دهیم چگونه هوش مصنوعی مولد می‌تواند به یک ابزار استراتژیک در جعبه ابزار وکالت ما ایرانیان تبدیل شود؛ ابزاری که اگر به درستی به کار گرفته شود، توانایی ما را در ارائه خدمات حقوقی با کیفیت، دقیق و سریع، به شکلی بی‌سابقه افزایش خواهد داد و اگر نادیده گرفته شود، می‌تواند شکافی عمیق میان وکلای سنتی و مدرن ایجاد کند. بیایید با هم، این غول چراغ جادو را بهتر بشناسیم و بیاموزیم چگونه به جای ترسیدن از آن، افسارش را به دست گیریم.

۲. هوش مصنوعی مولد به زبان ساده چیست؟

برای درک هوش مصنوعی مولد، بیایید آن را با ابزاری که همگی با آن آشناییم، یعنی موتور جستجوی گوگل، مقایسه کنیم. وقتی شما در گوگل عبارتی را جستجو می‌کنید، گوگل در میان میلیاردها صفحه موجود در اینترنت می‌گردد و صفحاتی را که بیشترین ارتباط را با کلمات کلیدی شما دارند، به شما نشان می‌دهد. گوگل چیزی خلق نمی‌کند، بلکه یک کتابدار بسیار سریع است که اسناد موجود را پیدا می‌کند.

اما هوش مصنوعی مولد، یک نویسنده یا یک متخصص خلاق است. شما به او یک دستور یا یک ایده می‌دهید و او بر اساس دانش عظیمی که از طریق تحلیل میلیاردها داده (متن، تصویر، کد و غیره) به دست آورده، یک محتوای کاملاً جدید تولید می‌کند.

مثال حقوقی:

• جستجوی ساده (گوگل): شما تایپ می‌کنید: «نمونه دادخواست مطالبه وجه سفته». گوگل لیستی از وب‌سایت‌ها را به شما نشان می‌دهد که در آن‌ها نمونه‌هایی از این دادخواست وجود دارد. شما باید خودتان نمونه مناسب را پیدا کرده، اطلاعات آن را با پرونده خودتان تطبیق دهید و متن را بازنویسی کنید.
• هوش مصنوعی مولد (مانند ChatGPT-4 یا مدل‌های مشابه): شما به او دستور می‌دهید: «بر اساس اطلاعات زیر، یک پیش‌نویس دادخواست مطالبه وجه یک فقره سفته به مبلغ پانصد میلیون ریال به سررسید ۱۴۰۳/۰۸/۰۱ علیه آقای احمد احمدی بنویس. خواهان شرکت الف و خوانده آقای احمدی است. سفته واخواست شده و گواهی واخواست به پیوست است.»

در پاسخ، هوش مصنوعی مولد یک متن دادخواست کامل، با ستون‌های خواهان، خوانده، خواسته و بهای آن و شرح خواسته را همان لحظه برای شما می‌نویسد و حتی ممکن است مواد قانونی مرتبط از قانون تجارت (مانند مواد ۳۰۷ به بعد) را نیز در متن بگنجاند. او کپی نمی‌کند، بلکه بر اساس درخواست شما، متنی جدید خلق می‌کند. این توانایی خلق کردن، وجه تمایز اصلی و انقلابی این فناوری است.

۳.  هوش مصنوعی مولد و انواع آن

گرچه در دنیای حقوق، ما بیشتر با مدل‌های مبتنی بر متن سروکار داریم، اما هوش مصنوعی مولد انواع مختلفی دارد که شناخت آن‌ها به درک بهتر گستره این فناوری کمک می‌کند:

1. مدل‌های زبانی بزرگ (LLMs - Large Language Models): این‌ها معروف‌ترین و پرکاربردترین نوع برای حقوقدانان هستند. ابزارهایی مانند سری GPT (Generative Pre-trained Transformer) در این دسته قرار می‌گیرند. آن‌ها در درک، خلاصه‌سازی، ترجمه، تحلیل و تولید متن تخصص دارند. تمام کاربردهایی که در ادامه ذکر خواهیم کرد، عمدتاً توسط این مدل‌ها انجام می‌شود.
2. مدل‌های تولید تصویر (Text-to-Image): ابزارهایی مانند Midjourney یا DALL-E که دستورات متنی شما را به تصاویر گرافیکی جدید و خلاقانه تبدیل می‌کنند. شاید کاربرد مستقیم آن در وکالت کمتر باشد، اما برای مثال در یک پرونده مالکیت فکری برای اثبات مفهوم یک طرح صنعتی، می‌توان از آن برای تولید نمونه‌های مشابه مفهومی استفاده کرد.
3. مدل‌های تولید کد (Code Generation): این مدل‌ها برای برنامه‌نویسان طراحی شده‌اند و می‌توانند کدهای کامپیوتری بنویسند. کاربرد غیرمستقیم آن برای یک وکیل متخصص در حوزه فناوری می‌تواند تحلیل قراردادهای مربوط به توسعه نرم‌افزار یا حتی درک جنبه‌های فنی یک جرم سایبری باشد.

تمرکز ما در این مقاله بر روی مدل‌های زبانی بزرگ (LLMs) خواهد بود که مستقیماً با زبان قانون و رویه قضایی، یعنی ابزار اصلی کار یک وکیل، در ارتباط هستند.

۴.  کاربردهای عملی برای وکیل ایرانی

بیایید از تئوری فاصله بگیریم و ببینیم این فناوری در عمل چگونه می‌تواند به ما کمک کند. در اینجا چهار کاربرد ملموس با در نظر گرفتن فضای حقوقی ایران ارائه می‌شود:

کاربرد اول: تهیه پیش‌نویس‌های حقوقی در چند دقیقه

تصور کنید باید برای فردا صبح یک لایحه دفاعیه در یک پرونده خلع ید مشاعی آماده کنید. موضوع پیچیده است و شما نیاز به چارچوبی اولیه دارید. به جای شروع از یک صفحه خالی، می‌توانید به یک مدل زبانی بزرگ دستور دهید:

• دستور به AI: «یک پیش‌نویس لایحه دفاعیه در پاسخ به دادخواست خلع ید از یک ملک مشاعی بنویس. موکل من یکی از مالکین مشاعی است که در ملک سکونت دارد و سایر شرکا خواهان خلع ید او هستند. استدلال اصلی باید بر این مبنا باشد که مطابق رویه قضایی و دکترین حقوقی، دعوای خلع ید از شریک علیه شریک دیگر مسموع نیست و خواهان‌ها باید دعوای تقسیم یا دستور فروش ملک مشاع را مطرح کنند. به نظریات دکتر کاتوزیان در این زمینه و ماده ۴۳ قانون اجرای احکام مدنی استناد کن.»

هوش مصنوعی در کمتر از یک دقیقه، یک پیش‌نویس ساختاریافته شامل مقدمه، شرح ماجرا، بخش استدلالات حقوقی (با اشاره به مفاهیم اذن در تصرف و اداره مال مشترک) و نتیجه‌گیری را به شما تحویل می‌دهد. نکته حیاتی: این متن، یک پیش‌نویس خام است. وظیفه شما به عنوان وکیل، بررسی صحت مواد قانونی، تطبیق آن با جزئیات دقیق پرونده و افزودن ظرافت‌های حقوقی و قلم شیوای خودتان است. این ابزار جایگزین تخصص شما نیست، بلکه به شما یک نقطه شروع قدرتمند می‌دهد و ساعت‌ها در زمان شما صرفه‌جویی می‌کند.

کاربرد دوم: خلاصه‌سازی و تحلیل حجم عظیم اسناد

در پرونده‌های پیچیده تجاری یا کیفری، ممکن است با صدها صفحه قرارداد، ایمیل، صورت‌جلسه یا بازجویی روبرو شوید. خواندن و استخراج نکات کلیدی از این حجم اطلاعات، بسیار زمان‌بر است.

این کار نه تنها به شفافیت و اعتمادسازی در رابطه با موکل کمک می‌کند، بلکه باعث می‌شود موکل شما درک بهتری از وضعیت پرونده خود داشته باشد و همکاری موثرتری با شما نماید.

۵. شمشیر دولبه: چالش‌های اخلاقی و حقوقی

استفاده از این فناوری قدرتمند بدون آگاهی از خطرات آن، مانند رانندگی با یک خودروی پرسرعت بدون ترمز است. هر وکیل مدرنی باید این چالش‌ها را بشناسد و برای آن‌ها راه‌حل داشته باشد:

الف) حفظ اسرار موکل (Confidentiality): این مهم‌ترین چالش است. وقتی شما اطلاعات یک پرونده را در نسخه عمومی ابزارهایی مانند ChatGPT وارد می‌کنید، این اطلاعات ممکن است برای آموزش مدل‌های آینده استفاده شود و محرمانگی آن به خطر بیفتد. این امر با ماده ۳۰ قانون وکالت مصوب ۱۳۱۵ و تکالیف صنفی و اخلاقی ما در تضاد کامل است.

• راهکار: هرگز و تحت هیچ شرایطی اطلاعات محرمانه و مشخص‌کننده هویت موکل را در مدل‌های عمومی وارد نکنید. از نسخه‌های تجاری و سازمانی این ابزارها استفاده کنید که تعهدات قراردادی مبنی بر عدم استفاده از داده‌های ورودی شما را ارائه می‌دهند (Enterprise Versions) یا داده‌ها را قبل از ورود، کاملاً ناشناس‌سازی کنید.

ب) خطای توهم یا "هذیان‌گویی" (Hallucination): هوش مصنوعی مولد گاهی با اعتماد به نفس کامل، اطلاعات غلط تولید می‌کند. ممکن است یک ماده قانونی منسوخ را ذکر کند یا حتی یک رأی وحدت رویه خیالی بسازد! این پدیده که به آن "توهم" می‌گویند، یکی از بزرگ‌ترین خطرات برای یک حقوقدان است.

• راهکار: اعتماد کن، اما همیشه راستی‌آزمایی کن (Trust, but Verify). شما به عنوان وکیل، مسئول نهایی تمام محتوای ارائه شده به دادگاه هستید. هرگز به خروجی AI به عنوان یک حقیقت قطعی نگاه نکنید. وظیفه شماست که تک‌تک ارجاعات قانونی، مفاهیم و استنادات را با منابع اصلی تطبیق دهید. به یاد داشته باشید، AI دستیار شماست، نه رئیس شما.

ج) سوگیری و تبعیض (Bias): هوش مصنوعی بر اساس داده‌هایی که با آن آموزش دیده، یاد می‌گیرد. اگر این داده‌ها حاوی سوگیری‌های اجتماعی، نژادی یا جنسیتی باشند، خروجی AI نیز همان سوگیری‌ها را بازتولید خواهد کرد. این موضوع می‌تواند به عدالت و انصاف در فرایند حقوقی لطمه بزند.

• راهکار: هنگام استفاده از خروجی‌های AI، نگاهی منتقدانه داشته باشید. از خود بپرسید آیا این تحلیل یا پیش‌نویس، تحت تأثیر یک پیش‌فرض یا سوگیری پنهان قرار نگرفته است؟ آگاهی از این خطر، اولین قدم برای مقابله با آن است.

د) مسئولیت حرفه‌ای: اگر یک لایحه که با کمک AI نوشته شده حاوی اطلاعات غلط باشد و باعث تضییع حق موکل شود، مسئول کیست؟ پاسخ روشن است: وکیل. دادگاه و کانون وکلا، هوش مصنوعی را نمی‌شناسند. مسئولیت صحت و دقت تمامی اسناد تقدیمی، به طور کامل بر عهده وکیلی است که زیر آن را امضا می‌کند.

۶. نتیجه‌گیری: سوار بر موج، نه غرق در آن

همکاران محترم، هوش مصنوعی مولد یک موج بلند و قدرتمند است که ساحل دنیای حقوق را برای همیشه تغییر خواهد داد. ما به عنوان وکیل، دو انتخاب داریم: می‌توانیم وحشت‌زده در ساحل بایستیم و نظاره‌گر باشیم که این موج، ساختارهای سنتی ما را در هم می‌کوبد، یا می‌توانیم تخته موج‌سواری خود را برداریم، مهارت‌های لازم را بیاموزیم و با هوشمندی بر این موج سوار شویم تا ما را به افق‌های جدیدی از کارایی و خدمت‌رسانی برساند.

فراخوان به اقدام (Call to Action):

1. تجربه کنید: همین امروز با نسخه‌های عمومی و رایگان این ابزارها شروع به کار کنید. از آن‌ها سوالات غیرمحرمانه بپرسید. بخواهید یک شعر در مورد قانون بنویسد یا یک ایمیل اداری را برایتان تنظیم کند. با قابلیت‌های آن آشنا شوید.

    

هوش مصنوعی مولد، جایگزین تفکر انتقادی، شمّ حقوقی، خلاقیت و حس همدردی یک وکیل نخواهد شد. اما بدون شک، وکیلی که از هوش مصنوعی به عنوان یک ابزار قدرتمند استفاده می‌کند، جایگزین وکیلی خواهد شد که از آن استفاده نمی‌کند. بیایید آگاهانه انتخاب کنیم که در کدام گروه قرار خواهیم گرفت. آینده وکالت از امروز آغاز می‌شود.